ΑΡΧΑΙΟ ΣΕΞ ΣΕ ΚΟΙΝΗ ΘΕΑ

Έρωτας και Ψυχή. Έρωτας που την αγκαλιάζει. Έρωτας που την φυλά. Έρωτας που τη βασανίζει. Έρωτας που τη δένει πισθάγκωνα (και εκείνη καθώς δεν μπορεί να αντισταθεί του βγάζει τη γλώσσα!). Έρωτας που την καίει επάνω από τη φωτιά. Έρως ιππέας. Έρως νυκτέλιος. Έρως που αλιεύει ψυχές. Έρωτας τιμωρημένος από τη μητέρα του Αφροδίτη (καταδικασμένος να σπάζει πέτρες και δεμένος από τον αστράγαλο με την μπάλα των φυλακισμένων). Έρωτας-ηνίοχος που έχει ζέψει δύο πεταλούδες (ψυχές) σε άρμα. Έρως-δεσμώτης. Έρως-τοξότης. Έρως εναγώνιος. Έρως ταφικός. Έρως σπένδων. Έρως θηλάζων. Έρως μουσικός. Έρως θεατρικός. Έρως-υπηρέτης. Έρως και Αντέρως.

Οι ιδιότητές του δεν σταματούν εδώ. Είναι ο θεός με τον οποίο ασχολείται η ανθρωπότητα από την αυγή του πολιτισμού ως σήμερα, αδυνατώντας να τον δαμάσει αλλά και να προχωρήσει χωρίς αυτόν. Είναι ο θεός ο οποίος πρωταγωνιστεί στην έκθεση που ετοιμάζει σε λίγους μήνες το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης για τον έρωτα στην αρχαιότητα. Τον έρωτα από τη θεϊκή αλλά και από τη σαρκική πλευρά του. Έναν έρωτα αληθινό, με την ψυχή, το πνεύμα και το σώμα σε εγρήγορση, δεμένο με τη ζωή και απαλλαγμένο από σεμνοτυφίες.

«Από τα 27.000 σφραγίσματα που βρέθηκαν στη Δήλο σε ένα συμβολαιογραφείο της ελληνιστικής εποχής, δηλαδή από τον 2ο ως τον 1ο αιώνα π.Χ.,τα μισά φέρουν παραστάσεις δύο κυρίαρχων μορφών στην ανθρώπινη σκέψη: του Έρωτα και της Τύχης» λέει ο διευθυντής του Κυκλαδικού Μουσείου, Νίκος Σταμπολίδης. «Αν ρωτάτε, λοιπόν, γιατί μία έκθεση για τον έρωτα, η απάντηση είναι αυτή: γιατί στο πέρασμα των αιώνων όλοι οι πρωτεύοντες θεοί και οι θεές, οι ήρωες και οι ηρωίδες μπορεί να υποχώρησαν, το αντίθετο όμως συνέβη με αυτές τις δύο θεότητες, που συνεχίζουν και σήμερα να διέπουν τις ζωές των ανθρώπων».

Άγνωστος στην ομηρική εποποιία, ως θεός, ο Έρως εμφανίζεται ξαφνικά από τον Ησίοδο στη Θεογονία και μάλιστα τέταρτος στη σειρά: «Ήτοι μεν πρώτιστα Χάος γένετ΄, αυτάρ, έπειτα/Γαί΄ ευρύστερνος, πάντων έδος ασφαλές αιεί/...Τάρταρα τ΄ ηερόεντα μυχώ χθονός ευρυοδείης,/ηδ΄ Ερος, ος κάλλιστος εν αθανάτοισι θεοίσι/λυσιμελής πάντων δε θεών πάντων τ΄ ανθρώπων/δάμναται εν στήθεσσι νόον και επίφρονα βουλήν». Και όπως επισημαίνει ο Παναγής Λεκατσάς στη μελέτη του «Έρως», η παρουσία του στην αρχή της κοσμογονίας δεν είναι απλώς ένα εύρημα του ποιητή: «Ένας Έρως που παρουσιάζεται πριν από τους άλλους θεούς, είναι ένας Έρως Δημιουργός κι επειδή η προσωποποίηση αφηρημένων εννοιών δεν είναι έργο της προφιλοσοφικής νοοτροπίας,ο κοσμογονικός αυτός Έρως θα ΄ναι κάποιος κοσμικός θεός μιας αρχαιότερης θρησκείας».

Η αρχή

Από τον Ησίοδο ακριβώς αρχίζει η έκθεση για να φθάσει ως την ύστερη αρχαιότητα, δηλαδή ως τον 3ο αιώνα μ.Χ. με την επικράτηση του χριστιανισμού. Πρόκειται για δώδεκα αιώνες στη διάρκεια των οποίων πολλά άλλαξαν στη σκέψη και στις συνήθειες των ανθρώπων, πολλά και στη σχέση τους με τον έρωτα. Μια διαδικασία η οποία θα αναπτυχθεί μέσα από περίπου 300 αρχαία αντικείμενα από 47 μουσεία της Ελλάδας, της Κύπρου, της Ιταλίας και από το Λούβρο, πλαισιωμένα από κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, κυρίως ερωτική ποίηση. «Για μας ο Έρωτας δεν είναι μόνο ο φτερωτός θεός αλλά είναι και η ιδέα του έρωτα. Και κυρίως οι διαφοροποιήσεις του μέσα στους αιώνες. Πώς ξεκινά, δηλαδή, από τον Ησίοδο ως φτερωτή γονιμοποιό θεότητα και πώς παρουσιάζει έξαρση στις ανθρώπινες κοινωνίες και φυσικά στα κοσμοράματα των ευαίσθητων χορδών των καλλιτεχνών, οι οποίοι ως δέκτες και πομποί ιδεών αποτυπώνουν σε μεγάλο βαθμό τα ρεύματα της εποχής τους» προσθέτει ο κ. Σταμπολίδης ο οποίος προετοιμάζει την έκθεση με τον επιμελητή του μουσείου, Γιώργο Τασούλα.

Η αλλαγή

Μετά τη Θεογονία ο έρωτας «αλλάζει» και αφορά πλέον τους θεούς και τις μεταξύ τους σχέσεις, τους ήρωες αλλά και τους θεούς με τους θνητούς. Στην Αρχαϊκή εποχή, τον 6ο αιώνα π.Χ., ο έρωτας έχει να κάνει πάντα με τους θεούς αλλά πλέον και με τον γάμο. Προς το δεύτερο μισό αυτού του αιώνα, όμως, πάρα πολλές είναι οι απεικονίσεις ερωτικών σχέσεων μεταξύ ανδρών αλλά και με εφήβους. «Το θέμα είναι ιδεολογικό» τονίζει ο Ν. Σταμπολίδης. «Είναι η εποχή της αριστοκρατίας. Εφόσον οι γυναίκες παραμένουν κλεισμένες στον γυναικωνίτη και θεωρούνται από τους άνδρες υποδεέστερες τόσο σε κοινωνικό όσο και σε διανοητικό επίπεδο η ερωτική έλξη -που δεν είναι απαραίτητα σωματική αλλά μπορεί να είναι και πνευματική- δημιουργείται μεταξύ ατόμων που είναι ίσοι μεταξύ τους. Ασχέτως του αν αυτή η επαφή μεταξύ ανδρών στις παλαίστρες οδηγούσε και στη σωματική σχέση. Ας μην ξεχνούμε άλλωστε ότι ο μέγιστος των θεών ο Δίας ερωτεύεται τον Γανυμήδη...».

Στην Κλασική εποχή όταν πληθαίνουν τα συμπόσια οι γυναίκες που εμφανίζονται στα έργα τέχνης είναι εταίρες ή πόρνες. Υπάρχει, δηλαδή, έστω και με αυτόν τον τρόπο μια βαθμιαία αύξηση της γυναικείας παρουσίας και άρα του ενδιαφέροντος προς το άλλο φύλο. Στους αιώνες που ακολουθούν, τέλος, στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια είναι όλα ανάμεικτα, ισχύουν τα πάντα.

Η έκθεση

«Θα δείξουμε στην έκθεση αυτό που ζητούν οι νέοι άνθρωποι. Την ιστορία των προγόνων μας όχι μόνο μέσα από τις μάχες, τα γεγονότα και τις ημερομηνίες τους αλλά και με τις αλήθειες τους. Με όλο το φάσμα της ζωής ταυτόχρονα» επισημαίνει ο κ. Σταμπολίδης και έτσι η έκθεση διαρθρώνεται σε οκτώ θεματικές ενότητες, οι οποίες περιλαμβάνουν ό,τι θα μπορούσε να ειπωθεί περί έρωτος.

Είναι οι δραστηριότητες και οι ιδιότητες του Έρωτα. Ο Έρως και η Αφροδίτη. Ο έρωτας ανάμεσα στα δύο φύλα. Ο αγοραίος έρωτας (πόρνες, οίκοι ανοχής, εταίρες και συμπόσια). Ο όμοιος έρωτας (προσφορές ερωτικών δώρων σε παίδες, ερωτοτροπίες αρρένων). Τα φαλλικά σύμβολα (ο φαλλός ως σύμβολο γονιμότητας και ως αποτροπαϊκό σύμβολο). Ο ζωώδης έρως (συνευρέσεις Σατύρων- Μαινάδων, σκηνές κτηνοβασίας). Ο φιλοσοφικός έρως (Έρως ασπάζεται Ψυχή, Έρως βασανίζει Ψυχή, Έρως δεσμώτης).

Είναι βέβαιο πως όταν ο Σοφοκλής έγραφε στην Αντιγόνη «Έρως ανίκατε μάχαν,/έρως, ος εν κτήμασι πίπτεις,/ος εν μαλακαίς παρειαίς/νεάνιδος εννυχεύεις,...» μιλούσε για έναν αγνό, ιδεαλιστικό, πνευματικό έρωτα, υπαρκτό ίσως, μόνο στην ποίηση. Στη ζωή τότε και σήμερα οι διαστάσεις του ορίζονται πέρα και πάνω από λέξεις.

Ακατάλληλον δι΄ ανηλίκους

Ένα δωματιάκι στο πρότυπο των πορνείων της Πομπηίας διαμορφώθηκε στον άνω όροφο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Με το μικρό, στενό κρεβάτι, τα λυχνάρια με ερωτικές σκηνές, τις τοιχογραφίες. Σε όλο αυτόν τον όροφο άλλωστε η είσοδος επιτρέπεται μόνο σε ενηλίκους. Γιατί εδώ, πρώτη φορά, τα πράγματα λέγονται με το όνομά τους. Ούτε καθ΄ υπερβολήν ούτε κατ΄ οικονομίαν. Αλλά ακριβώς στην κόψη του ξυραφιού, όπως αναφέρει ο διευθυντής του μουσείου, βάζοντας ένα μεγάλο στοίχημα για την επιτυχία του εγχειρήματος. «Ο οίστρος, η επιθυμία, το πάθος, τα αισθήματα και τα συναισθήματα πολλές φορές μπορεί να έχουν σχέση με τη συνέχιση του ανθρώπινου είδους, μπορεί και όχι. Δηλαδή και στην αρχαιότητα δεν ήταν απαραίτητο κάθε συνεύρεση να είχε σκοπό τη διαιώνιση του είδους. Αυτά τα πράγματα πρέπει να ξεκαθαρίζονται» σημειώνει ο Ν. Σταμπολίδης.

Βεβαίως άλλο είναι να γράφεις για τον έρωτα και άλλο να τον παρουσιάζεις εικονογραφικά. «Απλώς θα δώσουμε όλες τις αλήθειες. Τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο. Πόσο μάλλον που ο καθένας μπορεί να δώσει τις δικές του ερμηνείες» υπογραμμίζει ο ίδιος.

Επί παραδείγματι η έκθεση φαλλικών αντικειμένων μπορεί κάποιους να σοκάρει, η χρήση όμως του φαλλού ως λατρευτικού συμβόλου αρχίζει ήδη από τη Νεολιθική εποχή για την πρόκληση ευγονίας αλλά και για αποτροπαϊκούς σκοπούς. Κάτι που συνεχίζεται αδιάκοπα ως και την ύστερη αρχαιότητα. Άλλωστε, όπως υπενθυμίζει ο Ν. Σταμπολίδης, φαλλοί τοποθετούνταν ακόμη και στους γωνιαίους λίθους των σπιτιών, προκειμένου να δείξουν την αντοχή τους αλλά και να απομακρύνουν τους κινδύνους. Στην έκθεση, π.χ., θα υπάρχει ένας μεγάλος φαλλός από τη Θράκη ως βωμίσκος με μια φιάλη στο εφηβαίο του για να δέχεται τις σπονδές, όπου αναγράφεται: Πάντων θεών βωμός ούτος. ΄Η ένα άλλο φαλλικό σύμβολο με την επιγραφή Ηic habitat felicitas (Εδώ κατοικεί η ευτυχία) ή παραστάσεις φαλλών με φτερά και την επιγραφή: τούτος ανήκει σε εσένα, αυτός σε εμένα. «Και φέρνουμε, ελπίζω, ένα εκπληκτικό επιτύμβιο ανάγλυφο της Αρχαϊκής εποχής από την Κω στο οποίο απεικονίζονται μια εταίρα με ξέπλεκα μαλλιά, ένας άνδρας με πριαπισμό και ένας νέος γιατρός που του προκαλεί αφαίμαξη από το χέρι για να σωθεί» εξηγεί ο διευθυντής τα του μουσείου.

Άλλο παράδειγμα είναι ο Διόνυσος, θεός που συνοδευόταν από το επίθετο «χοιροψάλας» (εκ του χοίρος=αιδοίο+ψαύω), στον οποίο προσέφευγαν οι άτεκνες γυναίκες για να κάνουν παιδιά. (Κάτι που αναλάμβαναν οι ιερείς του με μεγάλη επιτυχία). «Και όταν λέει ο Όμηρος ότι η Κίρκη μεταμόρφωσε τους συντρόφους του Οδυσσέα σε χοίρους δεν εννοεί ότι τους έκανε ζώα, αλλά ότι τους ευνούχισε» καταθέτει την τολμηρή ιδέα ο Ν. Σταμπολίδης.

Ο «όμοιος» έρως, οι προσφορές και οι ερωτοτροπίες αρρένων παρουσιάζονται επίσης στην έκθεση όπως και η παιδεραστία. Αν και αυτή η τελευταία δεν αφορά ακριβώς παίδες αλλά εφήβους όπως διευκρινίζει ο ίδιος. Οι παραστάσεις πάντως είναι σαφείς όταν δείχνουν μεγαλύτερους άνδρες να θωπεύουν νεαρούς, είτε να τους δωροδοκούν με χρήματα είτε αντικείμενα. Εταίρες, ιερόδουλες και αργότερα πόρνες κατέχουν τη δική τους θέση (υπάρχουν μαρτυρίες που αναφέρουν πως στις σόλες των παπουτσιών τους υπήρχαν οι λέξεις «ακολούθει μοι» που αφήνονταν ως χνάρι επάνω στους χωμάτινους δρόμους), από τη Ρωμαϊκή εποχή είναι γνωστή και η αρσενική πορνεία ενώ υπήρχαν επίσης άνδρες ή γυναίκες «πορνοβοσκοί», οι επικεφαλής δηλαδή των πορνείων.

Το σύνολο ολοκληρώνει μιαν ενότητα με ερωτικά φίλτρα και κατάδεσμους» (κατάρες) ως έκφραση απελπισμένου έρωτα, πολύ συνηθισμένη σε εποχές κατά τις οποίες οι δεισιδαιμονίες ρύθμιζαν τις ζωές των ανθρώπων.

Πηγή: Το Βήμα

ΦΩΤΟ. Πήλινος μονόμυξος λύχνος με ερωτική συνέρευση ζεύγους (1ος αι.π.Χ-1ος αι. μ.Χ, Κυπριακό Μουσείο, Λευκωσία).